Πολλοί ιστορικοί και μελετητές της Ελληνικής επανάστασης υποστηρίζουν ότι ο αριθμός των θανάτων από σοβαρές επιδημίες στα χρόνια των πολέμων με τους Τούρκους ήταν εντυπωσιακός. Ο τύφος, η χολέρα ,η πανώλη η ευλογιά ,η ελονοσία και η δυσεντερία σκότωναν σχεδόν ολόκληρα χωριά και πολιτείες. Οι συνεχείς προσπάθειες στήριξης της επανάστασης με την δημιουργία οργανωτικών δομών και την εξασφάλιση πόρων και εφοδίων δεν περιλάμβανε ιδιαίτερη μέριμνα για την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των μαχητών και την ιατροκοινωνική προστασία των αμάχων.
Ο παράγοντας που συνεισέφερε στη συνεχή υποβάθμιση της δημόσιας υγείας αφορούσε στις απρογραμμάτιστες και αλλεπάλληλες μετακινήσεις των αγωνιστών ,στον αναγκαστικό συνωστισμό πληθυσμιακών ομάδων όπου η συμβίωση τους υπό άθλιες συνθήκες, χωρίς μηχανισμούς απομάκρυνσης των απορριμμάτων, με ελλείψεις στις υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης και έλλειψη πόσιμου νερού, τροφίμων, ιματισμού, φαρμάκων και άλλων εφοδίων.
Σε ορισμένες περιοχές της χώρας το υγρό κλίμα και το γεωφυσικό περιβάλλον ευνοούσαν την εκδήλωση επιδημιών που επιβάρυναν ακόμη περισσότερο την ήδη δυσμενή κατάσταση των αγωνιστών και των οικογενειών τους. Οι ανεπαρκείς υποδομές νοσηλευτικής φροντίδας, ο περιορισμένος αριθμός του υγειονομικού προσωπικού και οι σοβαρές ελλείψεις σε φαρμακευτικό υλικό αναδεικνύουν παράλληλα τη δύναμη ψυχής των λίγων γιατρών που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον αγώνα.
Όπως αναφέρει ο καθηγητής της Σχολής Επιστημών Υγείας του ΑΠΘ, κύριος Θεόδωρος Δαρδαβέσης σε κείμενο που δημοσιεύτηκε στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών για τη δημόσια υγεία και την περίθαλψη των αγωνιστών κατά την Επανάσταση του 1821, οι συνθήκες υγιεινής διαβίωσης, ένδυσης και διατροφής της συντριπτικής πλειοψηφίας των υπόδουλων Ελλήνων, θα μπορούσαν να αξιολογηθούν ως υποβαθμισμένες και να χαρακτηριστούν ως άθλιες την περίοδο της διεξαγωγής του αγώνα για την ελευθερία .
Η διατροφή των αγωνιζομένων Ελλήνων περιελάμβανε κυρίως ψωμί, παξιμάδια, βρασμένο καλαμπόκι και σπάνια κρέας και ψάρια . Επίσης, περιελάμβανε κρασί και ρακή, ενώ το λάδι φαίνεται ότι ήταν το μόνο προϊόν διατροφής που υπήρχε σε επάρκεια. Σε περιπτώσεις πολιορκιών όπως αυτή του Μεσολογγίου, οι πολιορκημένοι μετά την εξάντληση των αποθεμάτων τροφίμων αναγκάστηκαν να τρώνε οτιδήποτε όπως κατοικίδια ζώα ( άλογα, μουλάρια, γαιδούρια, σκύλους και γάτες ) και στη συνέχεια ποντίκια ακόμη και δέρματα ζώων στην απόγνωση τους κάποιοι κατέφυγαν στην νεκροφαγία πτωμάτων.
Η πρόσβαση σε υγιεινό πόσιμο νερό ήταν προβληματική είτε γιατί δεν επαρκούσε, είτε γιατί ο εχθρός κυρίευε τις πηγές και ανέκοπτε την ύδρευση. Τα νερά των πηγαδιών μολύνονταν είτε σχεδιασμένα από τος μαχητές για να μη χρησιμοποιούνται από τους Τούρκους είτε με τα χάλκινα σκεύη, τα οποία έριχναν οι Έλληνες στα πηγάδια για να τα κρύψουν. Οι πολιορκημένοι του Μεσολογγίου έπιναν το γλυφό νερό της λιμνοθάλασσας διότι τα λίγα πηγάδια και οι δεξαμενές ήταν γεμάτα πτώματα.
Η ακατάλληλη διατροφή προκαλούσε δυσεντερία που εξαντλούσε ακόμη περισσότερο τους αποδυναμωμένους οργανισμούς των αγωνιστών και υπήρχαν συμπτώματα έλλειψης βιταμίνης C που προκαλούσε σκορβούτο. Ακόμη και τα διάφορα λάφυρα και ιδιαίτερα ενδύματα από τους νεκρούς αντιπάλους τους ,αποτελούσαν αιτίες σοβαρών λοιμώξεων που εξελίσσονταν σε θανατηφόρα. Η πρώτη καταγεγραμμένη επιδημία τύφου μετά την κήρυξη της επανάστασης εκδηλώθηκε στην Τρίπολη με 3.000 θανάτους και λίγο αργότερα στο Ναύπλιο και σε άλλες πόλεις που τελούσαν υπό πολιορκία.
Κατά τα τελευταία χρόνια της προεπαναστατικής περιόδου ο αριθμός των γιατρών για 1.000.000 κατοίκους δεν υπερέβαινε τους 90. Μετά την επανάσταση ήρθαν Έλληνες και Φιλέλληνες γιατροί από το εξωτερικό αλλά ο συνολικός αριθμός δεν υπερέβη τους 500, ενώ οι υπάρχουσες ανάγκες λόγω του πλήθους των τραυματιών και των ασθενών από την εκδήλωση επιδημιών υπήρξαν τεράστιες.
Από τους επιστήμονες γιατρούς οι περισσότεροι ασχολήθηκαν με την αντιμετώπιση παθολογικών καταστάσεων και ελάχιστα με την φροντίδα τραυμάτων και κακώσεων με συνέπεια η περίθαλψη τους να στηριχτεί στους λεγόμενους πρακτικούς η εμπειρικούς γιατρούς. Επιφανείς επιστήμονες γιατροί υπηρέτησαν στο Μεσολόγγι όπως ο Πέτρος Στεφανίτσης, ο Ιωαννάς, ο Λουκάς Βάγιας , χειρούργος από την Ήπειρο με μεγάλη φήμη. Στο Μεσολόγγι συμμετείχε στο ιατρικό συμβούλιο δια του Λόρδου Βύρωνα, ο Σταματέλος Σάββα Πυλαρινός από την Κεφαλονιά που σπουδασε στην Πάδοβα και στο Παρίσι και ο Καποδίστριας τον διόρισε Διοικητή της Βορειοδυτικής Ελλάδας με έδρα το Μεσολόγγι,ο Δημήτριος Δεσύλλας, ο ο Δούκας χειρουργός εξ Ηπείρου, ο οποίος βρήκε τραγικό θάνατο με όλη του την οικογένεια στην έξοδο του Μεσολογγίου καθώς και ο Κονοφάος με τον γιο του που είχαν την ίδια τύχη.
Οι πρακτικοί γιατροί ασκούσαν την λεγόμενη Δημώδη Ιατρική κυρίως στις ορεινές περιοχές της χώρας. Ήταν ιδιαίτερα επιδέξιοι στην ανάταξη εξαρθρημάτων και καταγμάτων,στην περιποίηση τραυματιών και στην πραγματοποίηση μικροεπεμβάσεων. Ακόμα παρασκεύαζαν φάρμακα από βότανα τα οποία χορηγούσαν κατά περίπτωση σε ασθενείς και τραυματίες. Συνήθως οι πρακτικοί γιατροί ήταν οικογενειακή υπόθεση από τον πατέρα στα παιδιά.
Πρέπει να επισημανθεί η λειτουργία πρακτικών ιατροφαρμακευτικών σχολείων στην Αθηνά, το Καρπενήσι, τη Σπάρτη και τη Χίο.
Γνωστοί πρακτικοί γιατροί ήταν ο Τριαντάφυλλος Αμπρανίτης από την Ναύπακτο και οι Γκίκας Αθανάσιος και Θεόδωρος από τη Δωρίδα. Παράλληλα με τους επιστήμονες και τους πρακτικούς γιατρούς είχαμε και τους κομπογιαννίτες και τσαρλατάνους που ήταν ψευτογιατροί με ενδιαφέρον στο οικονομικό όφελος. Έφεραν ειδική ένδυση και κάλυπταν το κεφάλι τους με σαμαροκάλπακο στο οποίο τοποθετούσαν εμφανώς φάρμακα πρώτης ανάγκης .Επίσης οι κομπογιαννίτες είχαν το προσωνύμιο Βικογιατροί, όταν συγκέντρωναν βότανα από την κοιλάδα του Βίκου.
Η παρεχόμενη υγειονομική φροντίδα και περίθαλψη κατά την περίοδο της επανάστασης ήταν ανάλογη με το επίπεδο των ιατρικών γνώσεων της εποχής. Ιατρικές πράξεις όπως η χορήγηση αναισθησίας, η μετάγγιση αίματος, η ασηψία, η αντισηψία και άλλες ήταν παντελώς άγνωστες και η συνεισφορά του υγειονομικού προσωπικού υποτυπώδης. Στα πεδία των μαχών οι ελαφριά τραυματισμένοι ετύγχαναν φροντίδα επί τόπου από τους συμπολεμιστές τους ενώ οι βαριά τραυματίες διακομίζονταν σε μοναστήρια και αργότερα σε υποτυπώδη νοσοκομεία. Η φροντίδα των τραυμάτων περιλάμβανε καθαρισμό της εξωτερικής επιφάνειας με ρακή και αλοιφή παρασκευασμένη από λεύκωμα αυγού αναμεμιγμένου με κοινό λάδι και ρακή και στη συνέχεια ετίθετο επί του τραύματος άλλη αλοιφή παρασκευασμένη από σαπούνι και ρακή και ακολουθούσε η επίβρεξη του με ρακή. Η επίδεση του τραύματος πραγματοποιείτο με ταινίες υφάσματος και μικρά καλάμια η νάρθηκες κατασκευασμένους από ξύλο ή ναστόχαρτο. Για την αιμόσταση των μεγάλων αγγείων χρησιμοποιείτο πυρακτωμένο σίδερο,για την αιμόσταση των τριχοειδών οινόπνευμα ,ενώ για τον έλεγχο των αιμοπτύσεων ζεσταμένο κρασί αναμεμιγμένο με κοινό βούτυρο. Για την συρραφή τραυμάτων η κλασική τεχνική με τη χρήση βελόνας και κοινής κλωστής .
Η θεραπευτική προσέγγιση παθολογικών καταστάσεων είχε χαρακτήρα εμπειρικό κα υποτυπώδη .Οι συστάσεις για πυρετό ήταν μαλάξεις με λάδι και για τις γρίπες χορήγηση αφεψήματος ξηρών σύκων και ξυλοκεράτων η ζεσταμένου κρασιού με πιπέρι. Τα φάρμακα που χρησιμοποιούσαν οι επιστήμονες γιατροί και πολλοί από τους εμπειρικούς ,ήταν κυρίως δρόγες (αλόη, θεριακή, κάρδαμο, κίνα, πιπερόριζα, σαμπούκο, σαρκοτρόφι, σίλφιο κ.α) και η εντόπιση τους ήταν εύκολη στη χλωρίδα της Ελληνικής υπαίθρου. Ήταν, επίσης, ορισμένες φαρμακευτικές και χημικές ουσίες και διάφορα σκευάσματα τα οποία προμηθεύονταν, όταν είχαν την δυνατότητα ,από την Κωνσταντινούπολη,την Σμύρνη, τα Επτάνησα και την Τεργέστη. Ως υπνωτικό χρησιμοποιείτο το αφιόνι για το οποίο το ΙΕ΄ άρθρο του συμφωνητικού που υπέγραψαν οι αρχηγοί της φρουράς του Μεσολογγίου πριν από την ηρωική έξοδο, αναφέρει : "Τα μικρά παιδιά όλα να τα ποτίσουν αφιόνι οι γονείς άμα σκοτιδιάσει για να μη κλαίνε". Για τα οιδήματα των κάτω άκρων χρησιμοποιείτο αλατόνερο. Ως εμετικό χρησιμοποιούνταν κόκκοι Τάταρου.
Έκτός των παραπάνω, παρασκευάζονταν και ορισμένα φάρμακα βασισμένα σε μυστικές συνταγές κυρίως από διάφορους εμπειρικούς γιατρούς, κομπογιαννίτες και τσαρλατάνους, οι οποίοι μετέδιδαν το μυστικό της σύνθεσης και της παρασκευής μόνο στους απογόνους.
Ειδικοί φαρμακοποιοί δεν υπήρχαν .Ονομαστός υπήρξε ο Νικολής Πύρλας από την Τρίπολη ο οποίος είχε μάθει τα σχετικά με το εμπόριο και τη χρήση των φαρμάκων στην Μάλτα και στην Κωνσταντινούπολη.Το πρώτο φαρμακοπωλείο που ιδρύθηκε στο Ναύπλιο το 1822 ήταν του Πασχάλη Θεοδώρου Μικρασιάτη από την Σμύρνη που είχε σπουδάσει ιατρική στην Πάντοβα. Το 1822 συνεστήθη με τον νόμο 8/01-04-1822 ο τακτικός στρατός και την ίδια περίοδο λειτούργησε στο Μεσολόγγι το πρώτο πρόχειρο νοσοκομείο με επικεφαλείς δυο φιλέλληνες γιατρούς από την Γερμανία και την Δανία στα πλαίσια της προετοιμασίας της εκστρατείας προς την Ήπειρο και διατηρήθηκε σε λειτουργία μέχρι την έξοδο του Μεσολογγίου. Την ίδια περίοδο ιδρύθηκε συστηματικό στρατιωτικό νοσοκομείο στο Ναύπλιο και λίγο αργότερα λειτούργησε το Α Εθνικό Νοσοκομείο Ναυπλίου. Στην Αίγινα έγινε πρόχειρο νοσοκομείο στη Μονή της Φανερωμένης για να καλύπτει τις ανάγκες νοσηλείας των στρατευμάτων που είχαν στρατοπεδεύσει στα Μέγαρα. Την ίδια εποχή δημιουργήθηκε το πρώτο λοιμοκαθαρτήριο για τις κοινότητες που πλήττονταν από επιδημίες. Έτσι αντιμετωπίστηκε η πανώλη που έπληξε τα Ναύπλιο ,τις Σπέτσες και την Ύδρα το 1828. Στον Πόρο λειτούργησε Ναυτικό Νοσοκομείο στις εγκαταστάσεις της Ιεράς Μονής Ζωοδόχου Πηγής .
Γενικότερα οι συνθήκες δημόσιας υγείας της εποχής και τα δεινά που προκαλούσε ο αγώνας για την ελευθερία, ευνοούσαν την εκδήλωση σοβαρών ασθενειών που συχνά εξελίσσονταν σε επιδημίες που προκάλεσαν αθροιστικά περισσότερους θανάτους συγκριτικά με τις απώλειες στα πεδία των μαχών.
Οι επιδημίες αυτές και γενικότερα οι αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν δεν έκαμψαν το ηθικό των Ελλήνων που αγωνίζονταν νηστικοί, άρρωστοι, πληγωμένοι αλλά με πείσμα,με αισιοδοξία και με πίστη για το όραμα της ελευθερίας οποίο με στερήσεις, τους αγώνες και το αίμα έγινε πράξη,επιβεβαιώνοντας τους στίχους :
……Η μεγαλοσύνη στα έθνη δεν μετριέται με το στρέμμα
Με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται και το αίμα
Για τον λόγους αυτούς η ευχή καλό βόλι, όπως γλαφυρά αναφέρει ο καθηγητής κος Δαρδαβέσης εξέφραζε συν τοις άλλοις και την επιθυμία για ένα γρήγορο ,ανώδυνο και ηρωικό θάνατο.
Αθήνα 15 Απριλίου 2022
Για το Κεντρικό Συμβούλιο της Ο.ΣΥ.Ν
Ο Πρόεδρος Η Γραμματέας Ο Ταμίας
Θεόδωρος Παπαδόπουλος Ιωάννα Πια Κώστας Σαλτός
Βοηθήματα
1. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Αν. Καθηγ. Υγιεινής και κοινωνικής ιατρικής Α.Π.Θ κ. Θεόδωρος Δαρδαβέσης
2. Γ. Δημακόπουλος . Η διοικητική οργάνωση κατά την επανάσταση του 1821
3. Ι. Παπαγεωργίου . Η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη των αγωνιστών του 1821
4. Α. Σμοκοβίτης . Οι συνθήκες υγιεινής στο πολιορκημένο Μεσολόγγι
5. Σπυρομήλιος . Απομνημονεύματα της πολιορκίας του Μεσολογγίου
6. Γ. Πουρναρόπουλος . Ιατρική ,Έλληνες και Ξένοι γιατροί κατά την επανάσταση του 1821
7. Ε.Εμμανουήλ . Ιατροσόφια και Τσαρλατάνοι
8. Μ.Λαμπριανίδης .Του Πασχάλη τα χάπια
9. Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορία και Πολιτισμός ,Φαρμακοποιία Ναύπλιο 1821
